مدیریت ریسک های مرتبط با پروژه های تونل

لغت نامه وبستر کلمه ریسک را اینگونه ترجمه می کند “قرار گرفتن در شرایط خطیر” به همین ترتیب کلمه ریسکی به معنی “کامال مخاطره آمیز”. به طور واضح هر ریسکی تبعاتی به دنبال خواهد داشت. که این تبعات بسته به شرایط می توانند در بازه ی خفیف تا شدید قرار بگیرند. در این میان فهمیدن و درک عمیق ریسک ها در کنار اخذ تصمیم مناسب برای کاهش احتمال وقوع ریسک ها و یا کاهش تبعات منفی آنها وظیفه ای است که بر عهده مهندسان قرار دارد. به دلایل بسیار تونل سازی در ساخت و ساز، شغلی با ریسک بالا محسوب می گردد. به طور کلی، دو دلیل پایه قابل ذکر است :

اول اینکه ساخت تونل ها یک پروسه خطی است که در آن کل پیشرفت در همان سطح تونل (جبهه کار) یا نقطه حفاری انجام می گیرد.

دلیل دوم اینکه تونل سازی عمدتا در محیطی نسبتا ناشناخته اجرا می گردد. هر گونه تاخیری در اجرای کار در دهانه تونل (جبهه کار)، به هر دلیلی، موجب کاهش شدید پیشرفت پیمانکاران پروژه خواهد بود. در حالی که هزینه روزانه کارگران و سایر امور مرتبط کاهش متناسبی نخواهد داشت. این قبیل تاخیرات باعث ایجاد هزینه های سنگین مضاعف و یا عقب افتادن از زمان بندی پروژه می گردد که ممکن است منجر به ایجاد هزینه های خیلی بیشتر از مبلغ پیشنهادی پیمان گردد. به طور کلی در یک پروژه تونل، با فرض به کار گیری یک طراحی، مناقصه و اجرای استاندارد، می توان از دو گروه نام برد. کارفرماها و مهندسانشان، پیمانکاران. هر دو گروه ریسک های مربوط به خود را دارند در عین حالی برخی ریسک ها هم به صورت مشترک برای هر دو گروه وجود دارند.
ریسک های کارفرما
برای کارفرما ها و مهندسانشان، بیشتر ریسک های تونل سازی در دسته بندی های مشخصی قرار می گیرد که در بر دارنده ی ریسک های مرتبط با مسائل مادی، برنامه ریزی و زمان بندی، و ریسک های ژئوتکنیکی در کنار ریسک های ناشی از عوامل مرتبط با دخالت های شخص ثالث می باشد. ریسک های مرتبط با هزینه- به دلیل اینکه اغلب پروژه ها از قبیل تونل ها نیازمند اختصاص بودجه پیش از ساخت و ساز هستند. تقاضای بودجه مضاعف که در ادامه پروژه پیش خواهد آمد کارفرما ها را در شرایطی قرار خواهد داد که بایستی ریسک عدم بضاعت مالی برای تکمیل پروژه را بپذیرند.
ریسک های مرتبط با زمان بندی پروژه– پیشرفت پروژه بر طبق زمان بندی از پیش تعیین شده هم از زوایای مختلف در بردارنده ریسک هایی برای کارفرما ها است. این گروه از ریسک ها شامل عدم موفقیت در پیشرفت پروژه مطابق برنامه زمانی خواهد بود که به دلیل عوامل مرتبط با تورم می تواند به نوبه خود موجب هزینه های اضافه گردد. عالوه بر مورد مذکور، ریسک جرایم احتمالی از سوی نهاد های مرتبط قانونی که ممکن است در صورت عدم دستیابی به اهداف مورد نظر در برنامه زمانی مشخص هم اعمال شود بایستی لحاظ گردد.
ریسک های ژئوتکنیکی– در حرفه تونل سازی ضرب المثل ” مالکان صاحب زمین هستند” کاملا مورد قبول واقع شده است. با قبول این جمله پر واضح است که برنامه اکتشافات ژئوتکنیکی و هزینه های مرتبط با آن مسئله ای اساسی برای کارفرما است. همین امر در بر دارنده ریسک های عمده ای خواهد بود که می تواند بودجه، زمان بندی، ایمنی، طراحی و روش های ساخت رو کاملا متاثر کند.
تاثیرات شخص ثالث و ریسکهای مرتبط با آن– برخی مسائل مرتبط با گروه ثالث وجود دارند که ممکن است در طول طراحی پروژه تونل نمود پیدا کنند. این قبیل مسائل از آنجا که خارج از کنترل کارفرما می باشند می توانند عامل ایجاد ریسک در پروژه باشند. به عنوان نمونه ی این مسائل می توان به تقاضای توسعه یا کسب مجوزهای زمان بر اشاره کرد.
3. ریسک های پیمانکاران
پیمانکاران نیز، حین برنامه ریزی یا اجرای پروژها، با ریسک های متعددی مواجه هستند. اگرچه این ریسک متفاوت از ریسک هایی هستند که برای کارفرما ها در طول طراحی وجود دارند، اما کارفرما نیز از این قبیل ریسک ها متاثر می شود.
ریسک های مربوط به هزینه- پیمانکاران بر اساس ملاحظات خود در مورد نرخ قابل دستیابی حفاری یا تولید تونل قیمت پیشنهادی خود را ارائه می کنند. این حدس منطقی آنها از نرخ تولید تونل عموما به شرایط ژئوتکنیکی بر می گردد که بوسیله مهندسین مشاورتحلیل و آنالیز مهندسین مشاور در مورد آنچه وقوع آن قابل پیش بینی است، ثبت شده است.
به عنوان نمونه می توان به شرایط جریان آب اشاره کرد. پیمانکاران به دلیل رقابت با یکدیگر معمولا در تعیین نرخ پیشرفت پروژه، عوامل بازدارنده کار در آینده را لحاظ نمی کنند. به طور کامال موثری اگر پیمانکار با موردی مواجه شود که توانایی وی را در زمینه دستیابی به پیشرفت مطلوب و از قبل تعیین شده به چالش بکشد، این امکان کامال محتمل است که متحمل هزینه های غیر قابل پیش بینی گردد.
ریسک های مربوط به زمان بندی– پیمانکاران معمولا محدودیت های زمانی دارند، که اگر از آن عبور کنند متحمل خسارات نقدی خواهند شد. در بسیاری از مواقع کارفرما از نزدیک پیشرفت پروژه طبق زمانبندی پیمانکار را که به نوبه خود نمایانگر پیشرفت کلی پروژه است رصد می کند.
ریسک های مربوط به ماشین آلات– انتخاب نوع ماشین آلات در تونل سازی شاید مهمترین تاثیر را در پیشرفت کار داشته باشد از آنجا که این انتخاب هم با هزینه و هم با زمان بندی مرتبط است. به طور کلی، انتخاب وسیله مناسب و نحوه کارکرد آن آیتم هایی هستند که نیاز است به صورت مستمر مدیریت شوند تا از هزینه های اضافی و تاخیرات با ریسک بالا اجتناب شود.
ریسک های مربوط به ایمنی- ایمنی همواره برای پیمانکاران یک عامل با ریسک پذیری باال بوده است. در دهه 1950، آمار نشان می داد که به طور متوسط به ازای حفر هر یک مایل تونل یک نفر کشته شده است. با ظهور اداره ایمنی و بهداشت حرفه ای، تلاش های پیمانکاران، اتحادیه های کارگری و خود کارگران، این رقم تا حد بسیار زیادی کاهش یافته است. اما هنوز این امکان بالقوه که تصادفی واقع شود وجود دارد. این ریسک همیشه وجود دارد و بایستی به طور مستمر مدیریت گردد.
4. مدیریت ریسک
تجربه نشان می دهد که ریسک های مرتبط با پروژه های تونل سازی را می توان به راحتی تعریف کرد. این تعریف موجب می
گردد که بوسیله کاربرد روش های متفاوت ، تاثیرات هزینه، زمانبندی و ایمنی را مدیریت کرد. مدیریت این ریسک ها وابسته به جزئیات آنها و رویکرد کارفرما است. به طور کلی، تخصیص یا انتقال ریسک، کاهش ریسک، برنامه ریزی های احتمالی، و به اشتراک گذاری ریسک ها روش های متعددی هستند که می تواند توسط کارفرما به منظور مدیریت ریسک به کار گرفته شوند. تخصیص یا انتقال ریسک- بهترین روش مدیریت ریسک اداره آن توسط گروهی است که بیشترین کنترل را روی جزئیات ریسک دارد. بر این اساس، در طول پروسه طراحی، از سوی مهندس مشاور تصمیم در مورد تقسیم بهینه مسئولیت بین کارفرما و پیمانکار در قبال یک ریسک بخصوص توصیه می گردد.
کاهش ریسک– خطر ریسک های خاص را می توان با راهکار های مهندسی کاهش داد. به عنوان نمونه ریسک اینکه آیا نشست پیش بینی شده مرتبط با ساخت تونل تاثیری بر روی ساختمان ها و سازه های مجاور دارد یا خیر را می توان با طراحی یک سیستم تقویت از زیر کاهش داد. احتمالات هم برای خنثی و یا متعادل کردن ریسک های ناشناخته، چه به لحاظ هزینه و چه زمان بندی، به عنوان یک روش برای کاهش و جبران عدم قطعیت و عوامل نامعلوم مورد استفاده قرار می گیرند.
به اشتراک گذاری ریسک ها– به اشتراک گذاری ریسک ها به کارفرما و پیمانکار این اجازه را می دهد که در ریسک های پروژه شریک باشند. به اشتراک گذاری ریسک ها در واقع به نوعی مشوق کارفرما برای پیاده سازی برنامه اکتشافات ژئوتکنیکی جامع و دقیق و پیمانکار برای ارائه مبلغ اولیه پیمان کمتر و همچنین فراهم آوردن ساز و کار منصفانه تری برای حل و فصل اختلافات رایج در حرفه تونل سازی می گردد.
بیمه– همه ریسک ها را نمی توان تخصیص، انتقال و یا تخفیف داد. برای برخی از ریسک ها، بیمه برای جبران ضرر احتمالی به کار گرفته می شود. کارفرما اغلب یا پروژه های خود را به وسیله نوعی بیمه به اصطلاح “Wrap-up” بیمه می کنند که دربرگیرنده تمامی ابعاد پروژه است و یا از پیمانکاران و مهندسان خود می خواهند که پوشش بیمه ای خاصی را لحاظ کنند. پیمانکاران پوشش بیمه ای بیشتری را برای خود در نظر می گیرند تا در برابر کاستی هایی که ممکن است به تبع عدم ایمنی لازم، آتش سوزی و یا هر رویداد قابل بیمه شدن دیگری رخ دهد، بیمه باشند.
5. اشتراک ریسک
در گذشته، در تمامی قرارداد های تونلسازی این تمایل وجود داشت که تمامی مسئولیت ها متوجه پیمانکاران گردد. بند های قراردادی سفت و سختی در اجرایی کردن قراردادها وجود داشت. این بند ها در ارتباط با داده های ژئونکنیکی، پروسه های مربوط به مطالبات claims و فرضیه های نا مشخص در مناقصه ها بودند. کاملا معمولی بود که نمودار گمانه و داده های ژئونکنیکی تنها به عنوان داده به پیمانکاران داده شود و آنها مسئول راستی آزمایی شرایط زمین و فرضیات ژئوتکنیکی شوند. به طور معمول، پروسه مطالبه به گونه ای بود که کارفرما را تنها تصمیم گیرنده در مورد پذیرفتن یا عدم پذیرفتن تقاضا می کرد. بر این اساس، اگر تقاضای پیمانکار پذیرفته نمی شد تنها چاره ی پیمانکار اقامه دعوا کردن علیه کارفرما بود. با توجه به اینکه تقاضا ممکن بود زمان بر و هزینه بردار باشد، پیمانکاربایستی بار آن را برای سال های متوالی به دوش خود می کشید. به علاوه اینکه هزینه های اقامه دعوی قضایی را نیز باید می پرداخت در موارد متعددی این قبیل مسائل باعث می گردید که پیمانکاران برای اعلان ورشکستگی تشکیل پرونده دهند علی رغم اینکه مطالبه آنها شایسته توجه بود.
با توجه به اینکه، مجموعه فرضیات مشخصی که بر اساس آن پیمانکار مبلغ اولیه پیمان را پیشنهاد کند وجود نداشت، هر پیشنهاد دهنده ای فرضیاتی برای خود در نظر می گرفت. در نهایت برنده مناقصه پیمانکاری بود که کمترین فرضیات محدود کننده را در نظر گرفته بود. حال اگر تقاضایی از ناحیه پیمانکار وجود می داشت چه منطقی و چه بیهوده و بی معنی ، هیچ راهی وجود نداشت تا مبنایی برای قضاوت در مورد تقاضا تعیین شود. به عالوه اینکه، از آنجایی که اسناد مناقصه متعلق به کارفرما بود این امکان برای پیمانکاران وجود نداشت که اسناد را برای بررسی و تصدیق فرضیات ابتدایی در طول پروسه مطالبه در اختیار داشته باشند. در چند سال اخیر در صنعت تونل سازی، برخی اصول اشتراک ریسک فیما بین پیمانکار و کارفرما استاندارد گردیده است. این امر درقالب قرار دادن بند “شرایط متفاوت محل ” (DSC) در قرارداد و همچنین بکار گیری توصیه های شورای فنی پژوهشی ساخت و سازهای زیر زمینی انجمن مهندسین عمران آمریکا UTRC-ASCE .
در دهه 1960 دولت فدرال آمریکا مقرر کرد که بند “شرایط متفاوت محل” به تمامی قرارداد ها اضافه شود. در این بند ، دولت فدرال مالک زمینی شناخته می شود که تونل در زیر آن ساخته می شود. و اینکه در صورتی که تغییری در زمین )خارج از چارچوب مفروض( باشد، دولت هزینه های آن را به گونه ای منصفانه به پیمانکار پرداخت می کند. این هزینه بابت اختصاص بودجه و زمان خارج از برنامه ای است که در اثر آن شرایط بوجود آمده است. در کنار آن، پیمانکاران حال می توانند پیش از پیشنهاد مبلغ روی اطالعات ژئوتکنیکی که از سوی کارفرما در اختیار آنها قرار می گیرد حساب باز کنند. توصیه های UTRC-ASCE چکیده ای جامع از تمامی تلاش هایی است که طی تجربیات قبلی تونل سازی توسط کارفرما ها، پیمانکاران و مهندسان برای رفع نواقص موجود در قراردادنویسی ارائه شده است. راهکار سه گانه شامل ایجاد یک گزارش مبنای ژئوتکنیکی(GBR) ، گزارش داده های ژئوتکنیکی (GDR)، تشکیل شورای حل اختالف(DRB) و نگهداری اسناد مناقصه در دست شخص ثالث. این راهکار تقریبا در تمامی پروژه های اخیر تونل سازی اعمال شده است. گزارش مبنای ژئوتکنیکی- به منظور فراهم آوردن یک منبع ژئوتکنیکی یکسان برای شرکت کنندگان در مناقصه به گونه ای که بتوانند مبلغ پیشنهادی خود را بر اساس آن تنظیم کنند، یک GBR که تبدیل به بخشی از اسناد قرارداد می شود و می تواند توسط پیمانکاران در قیمت گذاری مورد استناد قرار گیرد، بوسیله کارفرما آماده می گردد. این گزارش به طور کامل توصیف کننده ی موارد ذیل می باشد: خصوصیات ژئوتکنیکی زمین ، اطلاعاتی در مورد بقیه تونل ها که در نواحی عمومی ساخته شده اند، تفسیرنتایج آزمایش های سنگ و خاک، پیش بینی مسائل ژئوتکنیکی محتمل که در روند ساخت و ساز موثر هستند در کنار سایر عوامل مهم و مرتبط با حفاری تونل. اگر چه GBR در اصل یک گزارش توصیفی است اما می تواند از آنجا که برخی مقادیر پیش بینی شده اند اختصاصی هم باشد. پیمانکاران می توانند اطلاعات ذکر شده در GBR را پایه قیمت پیشنهادی خود قرار دهند و یا اینکه بر اساس مفروضات خود مبلغ اولیه پیمان را ارائه دهند. در هر دو حالت، GBR مبنایی خواهد بود که برای قضاوت در مورد هرگونه ادعای “DSC”در آینده، مورد استناد قرار خواهد گرفت. با ایجاد یک مبنای ژئوتکنیکی، و پذیرفته شدن ریسک های مرتبط با زمین، احتمال اینکه پیمانکار مطالبه مادی کمتری داشته باشد افزایش می یابد و البته کارفرما که از این امر سود می برد. به طور مشابه، کارفرما نیز می تواند سطح ریسک خود را متناسب با مقادیر ارائه شده در GBR تنظیم کند. با این دانش که هر چه این مقادیر محافظه کارانه تر باشند احتمال تقاضای DSC بیشتر کاهش می یابد. پیشنهاد پیمانکاران نیز بازتابی است از میزان محافظه کارانه بودن مقادیر موجود در GBR. گزارش داده های ژئوتکنیکی UTRC-ASCE همچنین توصیه می کند که نتایج برنامه تحقیقات ژئوتکنیکی که شامل نمودار گمانه ها، و آزمایش و تست های مرتبط می باشد بدون هیچ گونه تفسیری درGDR قرار بگیرند. GDR همچنین بخشی از اسناد قرارداد می گردد که در مواقع لزوم مورد استناد پیمانکار قرار می گیرد. هرگونه تفسیر کارفرما در مورد شرایط زمین تنها در قالب GBR قابل پذیرش خواهد بود.
شورای حل اختلاف– DRB به منظور تسریع در حل و فصل اختلافاتی است که در طول ساخت و ساز ایجاد شده است و حل آنها از طریق پروسه عادی ممکن نبوده است. DRB به دنبال دور زدن پروسه مطالبه (دعوی) نیست بلکه اگر پروسه حل مطالبه ناموفق باشد، در طول ساخت و ساز، DRB می تواند به عنوان یک روش برای جلوگیری از وقوع یک دعوی قضایی هزینه بر و فرسایشی برای حل سریع مطالبه ها به کار گرفته شود. سایر روش ها از قبیل حکمیت و میانجیگری در اوخر پروسه ساخت یا پس از آن رخ می دهند و معموال دربرگیرنده مسائل فنی که در این قبیل مطالبات وجود دارد، نیست.
شوراهای حل اختالف با توجه به اسناد قرارداد که شرح دهنده وظایف و مسئولیت ها به همراه موافقت نامه سه جانبه بین کارفرما، پیمانکار و اعضای شورا می باشد تشکیل می گردد. سه عضو شورا معموال به صورت دوجانبه از میان کاندیداهای که از سوی دو طرف پیشنهاد شده اند انتخاب می گردند. البته این افراد بایستی واجد شرایط خاصی راجع به ارتباطات گذشته و مشارکت مالی آنها با دو طرف دیگر باشند. کاندیداها بایستی در زمینه تونل و/ یا مهندسی خبره باشند در عین حال بایستی به طور کامل در مورد مسائلی که ممکن است در طول پروژه پیش آید بی طرف باشند چرا که نقش آنها نه به عنوان یک رایزن و مشاور بلکه قاضی تعریف شده است. هر گروهی می تواند مطالبه خود را نزد این شورا مطرح کند.
DRB گزارش های هر دو طرف را دریافت می کند و با برگزاری یک جلسه به دو طرف اجازه می دهد که ارائه مناسبی داشته باشند، سوال های مرتبط پرسیده و به هر طرف امکان پاسخگویی به سایر مسائل اساسی داده می شود. وکال نمی توانند دخالت کنند ولی می توانند حاضر باشند. DRB سپس به کنکاش در موضوع می پردازد و سزاوارانه یافته های غیر الزام آور خود را ارائه می کند. هر تصمیمی بر اساس مفاد اسناد قرارداد خواهد بود – این اسناد برای تفسیر توسط اعضای شورا نیست – هر گروه می تواند تقاضای تجدید نظر داشته باشد. به دنبال نظر شورا، دو گروه مقدار مورد استحقاق را در مطالبه تعیین می کنند. اگر یک گروه مخالف با نظر غیر الزام آور شورا بود و تصمیم به طرح دعوی قانونی گرفت، یافته های شورا در آن دعوی قضایی قابل قبول نخواهند بود.
اسناد امانی مناقصات – امانت گذاشتن اسناد مناقصات، معموال در صندوق امانات بانک ها، این امکان را مهیا می کند که در صورت نیاز DRB به مرور آنها برای حل اختالف در دسترس باشند. اسناد به عنوان دارایی پیمانکار باقی می مانند از آنجایی که ممکن است حاوی اطلاعات اختصاصی و غیر عمومی باشند و در انتهای پروژه به پیمانکار باز گردانده می شوند.
استفاده از آنچه فرا گرفته شده . لحاظ کردن روش های اشتراک ریسک در قراردادهای تونل سازی به طور عمومی، در سطح ملی (آمریکا)، پذیرفته شده است. اما هنوز سازمان هایی هستند که نا آگاه یا مردد هستند، و یا نمی خواهند مزایای این لحاظ کردن را ببینند. این بسته به متخصصان حرفه ژئوتکنیک است که متوجه هر دو نوع ریسک مذکور و مسائل مرتبط با آنها باشند ودر عین حال اقدامات مناسب الزم برای کاهش، انتقال، تخصیص، و بیمه آنها را لحاظ کنند. جایی که ریسک های اساسی وجود دارد و نمی توان به طور کامل از آنها صرف نظر کرد، ریسک بایستی به صورت منصفانه ای بین کارفرما و پیمانکار تقسیم گردد.