بهره وری سبز کلید توسعه پایدار
امــروزه عامــل اساســی کــه میتوانــد ضمــن افزایــش مطلوبیــت محصولات و خدمــات، ســایر ذینفعــان از جملــه ســهامداران، کارکنــان، دولــت و آحــاد جامعــه را خشــنود نمایــد و ســود مناســبی را نیــز حاصــل نمایــد، توجــه بــه بهــره وری ســبز در ســازمانها میباشــد.
مفهــوم بهــره وری ســبز در ســال ۱۹۹۴ بوســیله ســازمان بهــره وری آســیا معرفی شــد. بهــره وری ســبز اســتراتژی انتخاب شــدهای بــرای توســعه پایــدار محیطی اســت و هــدف اصلــی آن افزایــش بهــره وری و توســعه اقتصــادی اجتماعی اســت بــه نحــوی کــه موجــب حفاظــت وایمنــی محیطــی شــود. بهــره وری ســبز از ابزارهــای مختلــف، فنــون و فناوریهــای مدیریــت محیــط زیست اســتفاده میکنــد تــا موجـب کاهـش تاثیـر فعالیـت سـازمانها، کالاها و خدمـات آنهــا بــر محیــط زیســت شــود. بهــره وری ســبز در تمــام بخشــهای خدماتــی، کشــاورزی، صنعتــی و تولیــدی قابــل بکارگیری اســت.
در بهـره وری سـبز در عیـن حـال کـه موضـوع صرفه جویـی بهینــه منابــع مــورد تاکیداســت، ملاحظات زیســت محیطــی و اجتماعـی نیـز مـد نظـر میباشـد.
بدیهی اســت کــه هیــچ کشــوری بــدون توجــه بــه مســایل زیســت محیطــی نمیتوانــد بــه دنبــال توســعه پایدارباشــد، لــذا عمــده تریــن اقــدام بــرای افزایــش بهــره وری بایــد حفاظــت از محیــط زیستباشــد، زیــرا بهــره وری مبتنــی بــر بهبـود مسـتمر و حفـظ محیـط زیسـت پایـه و اسـاس توسـعه پایداربوده اســت.
در ایـران نیـز بحـث « ارتقـای شـاخص بهـره وری و حفاظـت محیـط زیسـت» از مباحـث کلیـدی و اصلـی کشـور میباشـد کــه تــا حــدی باایــن مقالــه بــه اولویــت بنــدی شــاخصها و تبییــن مدلــی بــرای دســتیابی به ایــن مهــم پرداخته ایــم.
مقدمه :
از آن جـا کـه محیـط زیسـت، بنیـان هسـتی آدمی بـوده و بهـره وری سـبز کلیـد اصلـی رشـد و توسـعه پایـدار بـرای تحقـق آرمانهـای صنعتـی ،اقتصـادی واجتماعـی در جوامع بشری اسـت، ضـرورت تقویت تفکرزیسـت محیطـی وایجاد فرهنـگ زیسـت محیطـی در تـک تـک نهادهـای جامعـه محسوس اسـت.
بهـره وری سـبز در واقـع نوعی اسـتراتژی بـرای ارتقـای بهـره وری از محیـط زیسـت بـرای توسـعه کلان اقتصـادی- اجتماعی اسـت. بـه عبارت دیگـر بهره وری سـبز یعنی کاربرد روش هـا، تکنولوژیهـا و سیسـتمهای مدیریتـی خـاص برای تولیـد کالاها و خدمات سـازگار با محیط زیسـت. بهره وری سـبز مفهومـی در ارتبـاط بـا توسـعه اقتصـادی اجتماعـی و یکـی از موضوعهـای مطرح در مبحث توسـعه پایداراسـت.
توسـعه پایـدار توسعه ای اسـت کـه نیازهـای فعلـی جامعـه را بـدون بـه خطـر انداختـن توانایـی نسـلهای آینـده برطـرف میکنـد و بهـره وری سـبز یعنـی حداکثـر بهـره وری از محیط زیسـت بـه بهـای حداقل آسـیب بـه آن.
دسـتیابی بـه اهـداف توسـعه پایـدار، لـزوم دقـت درمصـرف منابـع را در کشـور مـورد تاکیـد قـرار میدهـد، لـذا تهیـه و تدویـن موازیـن و اصـول اقتصـاد سـبز، بهـره وری سـبز و دولـت سـبز بـه منظـور صرفه جویـی خردمندانـه در منابـع محـدود و حفـظ منابـع طبیعـی بـرای نسـلهای بعـدی امـری ضروری اسـت .بـه همیـن منظـور در مـاده 66 قانـون برنامـه چهـارم توسـعه اقتصـادی و اجتماعـی کشـور به ایـن امـر پرداخته شده اسـت. تحقیقـات بـه عمـل آمـده نشـان میدهـد کـه تمامـی رویکردهـای پیشـینیان بـرای حمایـت از محیـط زیسـت منجـر بـه نادیـده گرفتـن یـا حـذف برخـی از فعالیت هـای اقتصادی شـده و تکنیکهـای پاکسـازی انتهـای فرآینـد نیـز بسـیار گرانبـوده و از آنجایـی کـه بسـیاری ازایـن راهکارهـای حفـظ محیـط زیسـت توجـه چندانـی بـه بهـره وری نداشـته، لـذا تاثیـر مثبـت قابـل توجهـی بـر محیـط نداشته اسـت. امـا تاکنـون بـه نظـر میرسـد کـه بهـره وری سـبز بـر رویکردهـای قدیمـی فایـق آمـده و حمایـت از محیـط زیسـت موجبـات کاهـش هزینه هـا و بوجـود آمـدن رقابـت را فراهـم ساخته اسـت. بایـد یادآور شـد کـه بهـره وری سـبز، خلاقیت، ابـداع و نـوآوری را نیـز مـورد تشـویق و ترغیب قرار داده اسـت. بـرای ارتقای بهـره وری، داشـتن معیارهـای زیسـت محیطی بسـیار ضروری اسـت و بهـره وری سـبز کلید این یکپارچگـی بـه حسـاب میآیـد.
تعریف بهره وری سبز
بهـره وری سـبز، بـه کارگیـری تکنولوژیهـای مناسـب و تکنیکهـای مدیریتـی صحیـح در راسـتای تولیـد کالاها و خدمات سـازگار با محیط زیسـت و در جهت افزایـش بهـره وری و سوددهی اسـت. در همیـن راسـتا، بهـره وری سـبز از دو اصـل بهـره وری و محیـط زیسـت حاصل شده اسـت. اصـل پاسـخگویی زیسـت محیطی، مسـئولیت پذیری را ایجاد نموده اسـت تا مسـئولیت اصلاح خسـارات وارده زیست محیطی بـر گـردن آلوده کننده باشـد.
بهـره وری سـبز یک اسـتراتژی چنـد بعدی اسـت کـه عملکـرد تجـارت و از همـه مهمتـر کیفیـت زندگـی را بهبـود میبخشـد. بهـره وری سـبز بـه عنـوان یک فلسـفه توسـعه، از ائتلاف دو اسـتراتژی مهـم بهبـود بهـره وری و حمایت از محیط زیسـت شـکل گرفته اسـت همچنیـن راهبـردی بـرای افزایـش بهـره وری و عملکرد زیسـت محیطـی بـه منظـور توسـعه فراگیـر و جامـع اقتصـادی، اجتماعی میباشـد. بـه بیانی دیگـر، بهـره وری سـبز عبارت اسـت از بکارگیـری نظـام مدیریـت، تکنولوژیهـا و فنـون مناسـب و صحیـح بـرای تولیـد کالا و ارایـه خدمـات سـازگار بـا محیـط زیسـت واسـتفاده بهینـه از منابـع در راسـتای ایجاد کمتریـن آلایندگی و در نهایت بهـره وری سـبز یعنـی : به حداقل رسـاندن ضایعات و آلودگـی در چرخه عمر یکمحصـول یـا یـک نـوع خدمـت از طراحی تـا مصرف.
شش گام در روش تحلیل GP
هـدف GP تضمیـن حفاظـت از محیـط زیسـت و در عیـن حـال، سـود ده نمـودن کسـب و کاراسـت. نـه حفـظ محیـط زیسـت و نـه توسـعه، هیـچ یـک نمیتواننـد بـه قیمـت از دسـتدادن دیگـری محقق شـوند. GP تصدیـق میکنـد کـه محیـط زیسـت و توسـعه، دو روی یک سـکه اند. با بسـطاین شـناخت، مفهوم GP نشـان میدهـد کـه بـرای آن کـه هراسـتراتژی توسـعهای پایـدار باشـد، نیـاز بـه تمرکز بر کیفیـت، سـوددهی و محیـط زیسـت کـه تمرکـز سـه گانـه GP خوانـده میشـود، وجـود دارد.
از آنجـا کـه GP بـر بهبـود بهـرهوری و تولیـد زیسـت محیطـی تمرکـز میکنـد؛ بنابرایـن اصـل عمومـی روانشـناختی GP عبارتسـت از سـنجش و ارزیابـی مجدد فرایندهـای تولیـد بـرای کاهشدادن اثرات زیسـت محیطی و مشخص شـدن طریق بهبـود بهـره وری و کیفیـت تولیـد. اجرای ایـن گزینه هـا مـا را بـه چرخـه دیگری از بازنگـری و ارتقـای بهبـود مسـتمر بهـرهوری رهنمون میسـازد. شـش گام آغازین
روش شـناختی GP عبارتسـت از :
1 _ مرحلـه آغـاز :ایـن مرحله شـامل تشـکیل تیـم GPو حرکت از طریق بررسـی بـرای کسـب اطلاعات پایه و تعیین حدود مسـاله میباشـد. دراین مرحلـه به منظور تضمین ایـن کـه نیـروی انسـانی کافـی و منابع مـورد نیاز بـرای موفقیـت برنامه GP فراهم باشـد، جلـب حمایت مدیران ارشـد ضروری اسـت.
2 _ برنامهریـزی :ایـن مرحلهاسـتفاده از اطلاعات بدسـت آمـده در بررسـیهای مرحلـه آغازیـن و تعـدادی از ابزارهـای تحلیل اطلاعات میباشـد. مسـایل و دلایل مشخص شـده پیـرو ایـن هـدف گـذاری براسـاس حـوزه مسـاله انجـام میشـود و شـاخصهای اجـرا نیـز تعییـن میشـوند. ابزارهـای تحلیـل اطلاعات GP بـه قـرار ذیـل میباشـد :
تعادل مواد material balance
محک زنی Bench marking
دیاگرام ECO. mapping
اسـتاندارد ایـزوی مورداسـتفاده درایـن مـورد، گواهـی نامهایـزو 14000 میباشـد کـه اسـتانداردهای زیسـت محیطـی سـازمان جهانی اسـتاندارد میباشـد.
3 _ایجـاد و ارزیابـی راههـا و روشهـای GP :ایـن مرحلـه دربرگیرنـده توسـعه راههایـی برای مواجهه و دسـتیابی به اهداف تعیین شـده GP در مرحله برنامه ریزی میباشـد کـه در برگیرنـده بازنگـری فرآیندهـای جلوگیـری و کنتـرل آلودگی که قبلا وجود داشـته ویا اسـتفاده میشـده، میباشـد. روشهـا در دورههـای اقتصادی و بـر اسـاس توانمندیهـای فنـی و فوایـد بالقـوه اولویـت بنـدی و مجزا میشـوند و پـس از آن در یـک برنامـه اجرایـی ترکیب میشـوند.
4 _ اجرای روشهای GP:
اجـرای روشهـای انتخاب شـده در برنامـه GPمشـتمل بـر دو مرحلهاسـت ؛ آماده سـازی و اجرا. مرحله آماده سـازی شـامل، توسعه مهارتها و سـاختار یادگیریاست کـه از طریـق بکارگیری سیسـتمها و ابزارها به همراه مجریان آمـوزش و کارورزی تجربی انجام میشـود.
5 _ بازبینی و نظارت :
هریـک از روشهـای برگزیـده GP کـه اجرا شـده انـد، اعـم ازایـن کـه عملکـرد مطلوبـی دارنـد یـا نـه، الزماسـت کنترلشـوند و نیز نظارتهـای عمومی بر سیسـتم GP متضمـن هدایـت صحیـح و فرآینـد دسـتیابی بـه اهـداف میباشـد و نتایـج حاصـل از نظـارت بـه منظـور بازبینـی بـه مدیریـت گـزارش میشـود.
6 _ نگهداری و پشتیبانی :
بـرای شناسـایی و مقابلـه بـا مسـایل و چالشـهای جدیـد لازم مینمایـد در حیـن اجـرای برنامـه یک سیسـتم بازخود اجرا شـود. بدیـن ترتیب چرخه GP بازگشـتی دارد بـه مسـایل مربـوط تـا فرآینـدی کـه شـامل بهبـود مستمراسـت، بـه نحـوی که ارتبـاط و اثربخشـی مسـتمر فرآینـد GP تضمیـن شـود. در پرتـو یافتههـای ارزیابی GP فعالیتهـای اصالحـی میتوانـد در جهـت حفـظ اهـداف GPانجـام شـود.
اقتصاد قهوه ای در مقابل اقتصاد سبز
اقتصـاد قهـوهای بـا پروژههـای بـزرگ انـرژی درگیراسـت در صورتی کـه اقتصاد سـبز بـر ذخیـره انـرژی و انـرژی تجدیدپذیـر تمرکـز دارد. اقتصـاد قهـوه ای تکیـه براسـتخراج واسـتفاده بـدون کنتـرل دارد و ضایعـات را در محیـط رهـا میکنـد در حالیکـه اقتصـاد سـبز بـر تقلیـل ضایعـات واسـتفاده مجـدد و بازیافت مـواد تکیه دارد. اقتصـاد قهـوه ای بـدون هیچ وابسـتگی اخالقی، قانونی و فرهنگی به پیشـرفت و تکنولـوژی وابستهاسـت، در صورتـی کـه اقتصـاد سـبز از منابـع و انـرژی بطـور موثری اسـتفاده میکنـد و محیـط زیسـت فیزیکـی و اجتماعـی را سـالم و بهینـه میکنـد.
اقتصاد سـبز از اندازه گیری کنترلی اسـتفاده میکند و تغییر روند طوری خواهد بود کـه از سـرایت آلودگـی به محیط زیسـت جلوگیـری خواهد کرد. اقتصـاد قهوه ای از بسـته بنـدی کـم حجـم ولـی غیرقابـل بازیافت اسـتفاده میکنـد، در صورتـی که در اقتصـاد سـبز تولیـدات بـه طریقی ایجاد میشـود که بتـوان موارد استفاده شـده را مجـددا اسـتفاده و بازیافـت کرد،مانند بازیافت کاغذ، پالسـتیک و غیـره. در بخش خدمـات اقتصـاد قهـوهای، اقتصـاد دانـان و حسابرسـان خبـره میداننـد کـه مخارج واقعـی در مدیریـت منابـع و مسـایل مربـوط بـه آلودگـی وجـود دارد. امـا عمدتا از آنها چشـم پوشـی کرده و آنها را در حسـاب شـرکت منظور نمیکنند در صورتی کـه در اقتصـاد سـبز روش جدیـدی برای قیمت تمام شـده در نظر گرفته شدهاسـت و تشـویق بـه عمـل میآیـد که خیلـی از مخـارج در ترازنامه منظور شـود.
راهکارهای پیاده سازی بهره وری سبز در سازمانها :
1 _ صرفه جویی در مصرف آب و برق و گاز
برخـی راهکارهـا جهـت کاهـش مصـرف آب عبارتنـد از:آمـوزش جهـت جلوگیـری از مصـرف بـی رویـه آب، تعویـض فالشتانکهـا، تعویـض لوله هـای فرسـوده ،تعییـن شـاخص مصـرف آب و کنتـرل مصـرف آب مطابـق شـاخص، بررسـی علـل افزایـش مصـرف آب، اسـتفاده از شیر آلات هوشـمند واسـتفاده ازآب چـاه جهـت آبیـاری فضـای سـبز و……
برخـی از راهکارهـا بـرای کاهـش مصـرف بـرق عبارتنـد از : تعویـض لامپهای معمولـی بـا لامپ کـم مصـرف، خاموشکـردن لامپ اتاقهـا پـس ازتـرک اتاقهـا، نهایت اسـتفاده از نـور طبیعی، آمـوزش جهـت کاهـش مصـرف بـرق، انجـام تعمیـرات و سـرویسهای منظـم تجهیـزات گرمایشـی و سرمایشـی، طراحـی مناسـب اتاقهـا و کانالهـای کولـر بـه نحـوی کـه سـرما بـه یـک میـزان در تمـام اتاقهـای سـازمان توزیـع شـود.
2 _ صرفه جویی در مصرف کاغذ
دربیـن مـواد مصرفـی کاغـذ از اهمیت بیشـتری برخوردارسـت، چراکـه مـواد اولیـه کاغـذ یعنـی درختـان یکـی ازمنابـع مهـم تولیـد اکسـیژن بـر روی کـره زمین اسـت .بایـد توجـه داشـت کـه در زمینـه بازیافـت مـواد، یکـی از رایجتریـن و پراهمیت تریـن مقوله های بازیافـت، اسـتفاده مجـدد از کاغذهای باطلـه میباشـد. بـه عبـارت دیگـر میتـوان تاکیـد کـرد بااسـتفاده مجدد ازکاغـذ و بازیافت آن بـه ازای هـر تـن کاغـذ باطلـه میتـوان14اصلـه درخت تنومنـد را نجات داد. برخـی راهکارها جهت کاهش مصرف کاغـذ عبارتنـد از: آمـوزش کارکنـان،اسـتفاده از پسـت الکترونیکی، تفکیک کاغـذ از سـایر زبالـه ها، اسـتفاده از هر دو روی کاغـذ، اسـتفاده از کاغذ هایی بـا ابعـاد کوچـک جهـت یادداشـتها و پیامهـای کتبـی کوتـاه، اسـتفاده از تبلو اعلانات بـرای یادداشـت گـذاری و اسـتفاده از دسـتگاه هـوای گـرم برای خشـک کردن دسـت بـه جای دسـتمال کاغذی.
3 _ بازیافت مواد زاید
انـواع زبالـه همیشـه بـرای جوامـع مختلـف بـه عنـوان مشـکل و معضـل مطرح بـوده است و هنوز این مسـئله در بسـیاری از نقـاط ادامـه دارد، بازیافـت مـواد زایـد جامـد کـه بـه اختصـار زبالـه نامیـده میشـود، هـم اکنـون در چارچـوب برنامه هـای محیـط زیسـت اهمیـت ویـژه ای یافته اسـت.
4 _ کاهش مصرف سوخت خودرو
بــر اســاس شــواهد حاضــر، حــدود ســه چهــارم از آلودگــی هــوا ناشــی از تــردد خودروهایی اســت کــه مصــرف بنزینــی بیــش از تــوان تولیــدی پالایشگاههای داخلــی را دارنــد و همیــن امــر سبب شده اســت تــا روزانــه مبالــغ زیــادی از درآمــد ملــی مــا صــرف خریــد بنزیــن از خــارج کشــور شــود کــه باایــن اوصاف اســتفاده از ســوختهای جایگزیــن بهتریــن گزینــه در جهــت بهــره وری ســبز میباشــد.
برخــی راهکارهــا جهــت کاهــش مصــرف ســوخت خــودرو عبارتنــد از:
از رده خارج کـــردن خودروهـــای فرسوده، گاز ســـوزکردن خودروها، معاینـــه فنی خودروها بـــه طور مرتب و اســـتفاده ا ز فناوریهـــای کاهنـــده مصرف ســـوخت
5 _ کاهـش تولید مـواد زاید خطرناک ناشـی از تولیـدات صنعتی و گلخانهای بـا توجـه بـه اثـرات مخرب ایـن مـواد بـر محیـط زیسـت ؛ بهتریـن راه حل در کاهش این اثرات مخـرب جلوگیری از پخـش پسـابها و دفـع پسـابها مطابق بـا اصـول زیسـت محیطـی میباشـد.
6 _ کاهش آلودگیهای صوتی
نتیجه گیری :
نتایـج فـراوان حاصـل از پرداختـن بـه بهـره وری سـبز در سـازمانهای تولیـدی و خدماتـی بـر کسـی پوشـیده نیسـت، امااینکـه چگونـه بعضـی از سـازمانها توانسـته انـد بخوبـی از آناسـتفاده نماینـد و تعـدادی دیگر کمتر یـا هیچاسـتفاده نکرده اند، بسـتگی بـه میـزان اقدامـات اجرایـی سـازمانها درایـن زمینـه دارد. تخریـب محیـط زیسـت، نتیجـه تمامـی مراحـل فعالیـت اقتصادی اسـت نـه فقـط مرحله تولیـد. یك رویكـرد یكپارچـه مسـئولیت پذیـری زیسـت محیطـی، بایـد تمامـی مراحـل چرخ حیـات یـك محصول را شـامل شـود.این مراحل عبارتنـد از : طراحی، تولید، بسـته بنـدی، نگهـداری و دفـع نهایـی .قطعـا بهره وری سـبز حرکتـی پایـدار خواهد بود و صنایـع هرچـه زودترایـن مسـئولیت را تشـخیص دهنـد بهتـر خواهدبـود. در نهایت صنایـع هسـتند کـه بـه طـور مسـتقیم یـا غیـر مسـتقیم بـا تولیـد محصولات باعـث آلودگـی میشـوند و دولتهـا بایسـتی انگیـزه و ابـزار لازم برای ایجاد ایـن حرکـت را در صنایـع فراهـم کننـد و نیـز رونـد اقتصـاد قهـوه ای بایـد بـه اقتصـاد سـبز تغییـر یابـد، لـذا نبایـد بـه مصـرف سـبز بـه عنـوان یک دردسـر نـگاه کـرد، بلکـه باید آن را بـه عنـوان فرصـت طلایی در نظـر گرفـت. سـود نصیب کسـانی خواهد شـد که زودتـر اقـدام کننـد و در نهایـت هدف اساسـی هـر برنامـه راهبردی بهره وری سـبز اثرگـذاری در هزینههـا، سـودآوری، افزایـش تـوان رقابـت و بهبـود محیط زیسـت میباشـد.
GP از طریـق بـه كارگیـری مستمراسـتراتژی هایـی نظیـر بـه حداقـل رسـاندن مصـرف منابـع طبیعـی، جلوگیـری ازایجـاد ضایعـات و تصاعـد گازهـا در محـل، كاهـش مصـرف و تولیـد مـواد سـمی و بهبود عملكـرد اقتصادی و زیسـت محیطی یـك سـازمان حاصـل میشـود.
GP بـه پارادایـم جدیـدی از توسـعه اقتصـادی – اجتماعـی بـا هدف دنبـال نمودن رشـد اقتصـادی و رشـد بهـرهوری و در عیـن حال، حفاظـت ازمحیط زیسـت، معنا میدهـد.
منابع :
1. احدی نیا، ناصرالدین”راهکارهای افزایش بهره وری” مجله تدبیر شماره، 157
2. خاکی، غالمرضا »مدیریت بهرهوری وتجزیه وتحلیل آن درسازمان« مرکزانتشارات علمی دانشگاه آزاداسالمی
3. محـرم نـژاد، ناصـر، آذرکمنـد، سـحر “بررسـی وضعیـت مدیریـت بهـرهوری سـبز در بخـش غیـر دولتی” نشـریه علـوم و تکنولـوژی محیـط زیسـت، دوره یازدهـم، شـماره 2 تابسـتان 88
4. » ارگان اطلاع رسـانی نظام مدیریت سـبز«، خبرنامه دولت سبز،سـازمان حفاظت محیط زیسـت، شماره 1384 ،9